خانه به دوشی نویسنده افغان؛ از ایران تا اروپا - نوای پرنده پارسی

برای سفر به تور اروپا با بهترین کارشناسان مشورت کرده و بهترین برنامه سفر را انتخاب کنید.

به گزارش خبرنگاران، محمدحسین محمدی نویسنده افغانستانی متولد 1354 خورشیدی در شهر مزارشریف است. او در سال 1361 به ایران مهاجرت کرد و در سال 1375 دوباره به شهرش بازگشت. در دانشکده طبی بلخ به تحصیل مشغول شد ولی بعد از جنگ های سال 1376 و سقوط مزارشریف به دست طالبان دوباره در فصل پاییز به ایران آمد. او در کنار نوشتن و کار در مطبوعات برای گذران زندگی مدتی خیاطی کرد. در سال 1379 به دانشکده صدا و سیمای ایران وارد شد و در رشته کارگردانی به تحصیل مشغول شد. محمدی از سال های آخر مکتب به داستان نویسی روی آورد. در سال 1374 در مسابقات دانش آموزی سراسر ایران با داستان کوکوگل برگزیده شد. در سال 1382 داستان مردگان او در بخش داستان کوتاه برنده اول نخستین دوره جایزه ادبی اصفهان و برنده سوم (مشترک ) جایزه ادبی بهرام صادقی شد. در زمستان همان سال نیز با داستان دشت لیلی مقام اول پنجمین گنگره شعر و قصه جوان ایران را به خود اختصاص داد. مجموعه داستان انجیرهای سرخ مزار برنده بهترین مجموعه داستان اول سال 1383 از طرف بنیاد گلشیری و برنده سومین جایزه ادبی اصفهان شناخته شد. رمان کوتاه از یادرفتن او نیز برنده جایزه بهترین رمان از سوی انجمن نویسندگان و منتقدان مطبوعات شده است.

آخرین کتاب منتشرشده او رمانی است به نام ناشاد که به تازگی در ایران با نام سیاسر منتشر شده است. این نویسنده که سه سال است در کشور سوئد زندگی می نماید، چند روزی است به ایران آمده تا ضمن پیگیری انتشار آخرین رمانش، با دوستان و آشنایانش و بخصوص همسر و فرزندش که از افغانستان به ایران آمده اند دیدار کند. با آمدنش به ایران فرصتی دست داد تا به خبرگزاری دانشجویان ایران (خبرنگاران) بیاید و کمی درباره خودش، زندگی، مهاجرت و نویسندگان و داستان نویسی افغانستان بگوید.

محمدحسین محمدی وطن خود را زبان پارسی می داند. از دولت افغانستان مخصوصا وزارت فرهنگ این کشور و رویکردش نسبت به زبان فارسی به شدت گله مند است و می گوید زبان فارسی در این کشور با تهدید روبرو شده است. معتقد است شرایط سیاسی و امنیتی حاکم بر جامعه افغانستان نویسندگان را در تنگنا قرار داده و به همین خاطر است که بسیاری از اهل فرهنگ و هنر این کشور مصیبت زده به دیگر کشورها مهاجرت نموده اند. او می گوید شرایط افغانستان برای کسانی که در ایران تحصیل نموده اند مناسب نیست و این افراد پس از اتمام تحصیلاتشان در ایران برای کارکردن در کشورشان مشکل دارند؛ مسائلی که به مسائل سیاسی مربوط است.

آنچه در پی می آید حاصل گفت وگوی خبرنگاران با این نویسنده است.

- آقای محمدی به عنوان یک نویسنده افغانستانی فارسی زبان ابتدا کمی از وضعیت داستان نویسی در افغانستان بگویید. اصلاً سنت ادبی داستان نویسی درافغانستان از کجا آمده. نوشتن داستان مدرن در افغانستان از چه زمانی و با چه کسانی شروع شده و به شما رسیده است؟

- شاید با اغماض بتوانم بگویم ورود ادبیات مدرن به افغانستان و ایران تقریباً همزمان بوده. البته رمان تاریخی 50-60 سال زودتر از آن وارد ادبیات ایران شده بود. با این حال تقریباً زمانی که در ایران ادبیات مدرن با یکی بود یکی نبود جمال زاده شروع شد، می توانم بگویم نخستین داستان واره هم در افغانستان منتشر شد. در همان زمان داستان واره جهاد اکبر مولوی محمدحسین پنجابی در افغانستان به چاپ رسید که به داستان ها و رمان های تاریخی تنه می زند. تا اینکه داستان کوتاه پانزده سال قبل، نخستین داستان کوتاه افغانستان که با اغماض می توان به آن داستان کوتاه گفت، منتشر شد. پیش از آن نیز داستان واره هایی از هاشم شایق منتشر شده بود. ولی داستان کوتاه پانزده سال قبل او در سال 1311 در افغانستان منتشر شد، که می توانیم آن را شروع داستان نویسی مدرن افغانستان بدانیم. اما در افغانستان برخلاف ایران این روند بسیار گسسته و با وقفه پیش رفت. یعنی ما وقتی داستان کوتاه پانزده سال قبل، نخستین داستان واره مدرنمان، در سال 1311 نوشته و منتشر شد تا پنج سال پس از آن حتی داستان واره دیگری نمی بینم. ولی در ایران پس از سال 1300 می بینیم نویسنده های زیادی مثل جمال زاده، راهنمایی، بزرگ علوی، چوبک و دیگران شروع به نوشتن کردند و کتاب های شان یکی پس از دیگری منتشر شد. اما در افغانستان این روند متأسفانه اتفاق نیفتاد و... .

- دلیل این جلو نرفتن چه بود؟

- به هرحال سطح جامعه متفاوت بود. در ایران زندگی اجتماعی و مادی زود پیشرفت کرد، در افغانستان نه. دلیل دیگر اینکه در همان سال ها با به قدرت رسیدن رضاخان جامعه ایران به یک ثبات سیاسی و اجتماعی نسبی رسید و زمینه های تحصیل و رشد مالی و زندگی اجتماعی در ایران فراهم شد. ولی در افغانستان از سال 1308 که امان الله خان سقوط می نماید تا امروز ثبات سیاسی و اجتماعی نداشته ایم. شاید بعضی ها بگویند در دوره ظاهرشاه تا حدی ثبات سیاسی و اجتماعی داشته ایم، اما آن دوره هم خوب نبوده است. تا امروز که می بینیم نابسامانی های سیاسی و اجتماعی بسیار است. وقتی جامعه ای از نظر سیاسی بی ثبات باشد از نظر مالی و اجتماعی هم این بی ثباتی به وجود می آید. وقتی که از نظر اجتماعی، سیاسی و مالی بی ثبات باشیم، از نظر فرهنگی هم همین اتفاق می افتد که حالا وجود دارد. متأسفانه دولتمردان افغانستان نتوانسته اند به مسئله تحصیل جامعه بپردازند. برای همین می بینیم که طی این سال ها تعداد نویسندگان بسیار کم بوده و ترجمه های کمی هم منتشر شده است، به گونه ای که ما هنوز هم در بازار کتاب افغانستان، چیزی به نام ترجمه نداریم. انگشت شمار فرهنگیان افغانستان کارهایی نموده اند، بویژه در قسمت ترجمه ادبی. صنعت چاپ و نشر افغانستان هم رشد نکرد و... . همه ی این ها تابع دولت ها و نظام های بی ثبات بوده اند. این ها موجب شد که ادبیات افغانستان رشد چندانی نکند. ببینید برای مثال در سال 1310 زمانی که انجمن ادبی و ماهنامه ادبی کابل منتشر می شود، گفته می شود که تمام نوشته ها هر هفته برای نادرخان خوانده می شد. اگر نادرخان موافقت می کرد چاپ می شد و اگر مخالفت می کرد، چاپ نمی شد. افغانستان این گونه جامعه ای داشت و متأسفانه رشد نکرد. در دهه 60 خورشیدی هم که دوره حاکمیت کمونیستی بود نوعی ادبیات سوسیالیستی رشد کرد. آن هم از نظر کمی و نه کیفی. با این حال تعدادی از نویسندگان که می نوشتند در دهه 60 کتاب های شان چاپ شد و شاید اوج چاپ و نشر ادبیات در افغانستان همین دوره بود. اما پس از دهه 60 نابسامانی ها و جنگ های داخلی شدیدتر شد و باعث شد ما با رشد ادبیات روبرو نباشیم.

- آیا در سال های اخیر بخصوص بعد از حضور جامعه جهانی در افغانستان جهت گیری ادبیات در این کشور تغییری کرد؟

- امروز پس از 15 سال که می گویند با یک فضای به نسبت باز سیاسی و اجتماعی روبرو بوده ایم، با اینکه دولت حمایت نمی کرد و مجوز پیش از نشر نداشتیم و نداریم و... اینها خوشبختانه موجب شد جوانان زیادی به نوشتن روی آورند. اما از آن طرف وقتی می بینیم رشد مالی، اجتماعی و فرهنگی وجود ندارد، ادبیات هم رشد نمی نماید. وقتی نویسنده ای خواننده نداشته باشد، وقتی ناشری برای انتشار کتاب وجود نداشته باشد، چگونه ادبیات رشد می نماید؟ در سال های اخیر تیراژ کتاب در افغانستان 500 نسخه شده است. این نسخه هایی هم که نویسنده و شاعر با هزینه شخصی منتشر نموده پخش نمی شوند و در کنج انبارها می مانند و یا خواننده ای ندارند و یا به دست خواننده نمی رسند. در سال های اخیر هم 90 درصد ناشران کتاب ها را با هزینه مؤلف منتشر می نمایند. در حالیکه نویسنده ای مثل حسن قسیم که در دهه 50 خورشیدی داستان های خوبی می نوشت، ولی هنوز کتابش منتشر نشده است. حتی تمام داستان هایش در دسترس نیست. منی که به عنوان پژوهشگر به دنبال ادبیات داستانی افغانستان رفته ام نیز هنوز نتوانسته ام به داستان های کامل این نویسنده دست پیدا کنم. در صورتی که اگر همان هنگام کتاب هایش منتشر می شد، می توانست ادبیات داستانی افغانستان را رشد بدهد. از طرف دیگر وقتی وضعیت مالی پایین باشد خواننده ادبیات به وجود نمی آید. خوشبختانه در ایران می بینیم که این اتفاق چند دهه پیش اتفاق افتاده و با رسیدن جامعه به یک ثبات نسبی ادبیات داستانی رشد چشمگیری داشته است و... .

- دولت در دانشگاه های افغانستان چه کار می نماید و ادبیات در دانشگاه های دولتی افغانستان چه وضعیتی دارد؟

- به هرحال ادبیات در دانشگاه های افغانستان تدریس می شود و گمان می کنم تنها رشته ای که در این سال ها در مقطع فوق لیسانس در دانشگاه کابل تأسیس شد، ادبیات فارسی باشد. اما در آنجا استادان همان دید کلاسیک را به ادبیات دارند. وقتی استادان همان دید کلاسیک را داشته باشند ادبیات معاصر بویژه ادبیات داستانی و حتی شعر رشد نمی نماید. دانشجو هم با همین دید تربیت می شود. معتقدم ادبیات معاصر نمی تواند با رشته دانشگاهی پیشرفت کند. متأسفانه حتی در ایران هم در دانشگاه ها بیشتر به ادبیات کهن می پردازند و بیشتر استادان با ادبیات معاصر و ادبیات خلاقه آشنایی ندارند. ادبیات خلاقه را بیشتر تکاپوی فردی و جمع های ادبی محبت آمیز رشد می دهد. در افغانستان هم همین گونه است و می بینیم اگر کتاب های جوانان در افغانستان جسته و گریخته منتشر می شوند، نتیجه فعالیت های فردی و جمع های ادبی محبت آمیز بوده است. ما در هیچ جمع دانشگاهی خلاقیتی ندیده ایم، اگر هم اتفاقی افتاده باشد، بیشتر در زمینه پژوهش و نقد ادبی بوده است. بنابراین زیاد امیدوار نیستم که رشته ادبیات فارسی در دانشگاه های افغانستان موجب رشد داستان نویسی شود.

- وضعیت زبان فارسی در افغانستان چگونه است؟ آیا با تهدید روبرو شده است؟

- فکر می کنم بسیاری از جوانان در افغانستان که به ادبیات فارسی می پردازند، متعصب تر از دوستان ایرانی هستند. در ایران می توانم بگویم زبان فارسی با تهدید روبرو نیست. به هرحال جامعه فارسی زبان است. اگر دیگر زبان ها هم در جامعه زیست می نمایند در کنار زبان فارسی است. اما افغانستان به طور رسمی کشوری است دوزبانه؛ زبان فارسی و پشتو. اما از نظر سیاسی زبان پشتو در حال تقویت شدن است، درحالی که بسیاری کوشش دارند زبان فارسی را به حاشیه برانند.

- این مسئله به مسائل سیاسی مربوط است؟ فشارها از داخل است یا خارج از افغانستان؟

- بله، متأسفانه دلیل سیاسی دارد و از داخل این فشارها به زبان فارسی وارد می شود. بدبختانه به جای این که گویندگان این دو زبان کوشش نمایند این دو زبان را رشد و ارتقاء دهند، کوشش بر به هم زدن یا به حاشیه راندن زبان دوم دارند که این باعث ضعیف شدن هر دو زبان می شود. متأسفانه در افغانستان جدالی بر سر زبان فارسی و پشتو وجود دارد و در کنار آن با وارد شدن جامعه جهانی به افغانستان و هجوم جوانان برای فراگیری دیگر زبان ها موجب شده کمتر به زبان فارسی بپردازند. برای همین می بینیم در بین تحصیل کردگان و حتی دانش آموختگان در سطح دکترا در نوشتار فارسی مشکل وجود دارد. فکر می کنم این مسائل به زبان فارسی ضربه می زند. بدبختانه که دولت افغانستان و بیشتر وزارت فرهنگ هم به این اختلاف ها دامن می زند. بیشترین تنش بین زبان فارسی و زبان پشتو را یکی از وزرای فرهنگ افغانستان به وجود آورده است. وزیر فرهنگی که کارش باید فرهنگ سازی باشد، کار غیرفرهنگی کرد؛ تنش به وجود آورد. یا وزیر فعلی فرهنگ افغانستان وقتی در جلسه معرفی اش در مجلس برنامه هایش را اعلام می کرد، گفت یکی از مهم ترین برنامه هایش ترجمه فارسی رایج در ایران به فارسی دری افغانستان است! خب وقتی وزیر فرهنگ سطح فکر و اندیشه اش این است، دیگر چه انتظاری می توانیم داشته باشیم! خوشبختانه در بین اهل قلم افغانستان جریانی به وجود آمد و جامعه افغانستان به این نکته واکنش نشان داد؛ تا جایی که وزیر فرهنگ را از گفته اش پشیمان ساختند؛ ولی بدبختانه چند ماه قبل در کمال ناباوری این کار در ایران عملی شد و... بگذریم حتماً می دانید اشاره ام به چیست!

- درباره ی نویسندگان افغانستان بگویید. اینکه چقدر پیروز بوده اند؟ خصوصاً اینکه وضعیت نابسامان و بخصوص جنگ در این کشور وجود داشته.

- بدبختانه یا خوشبختانه درافغانستان تعداد نویسندگان آنقدر زیاد نیست که نتوانیم آثارشان را آنالیز کنیم. جامعه ادبی افغانستان بسیار کوچک است که با پراکنده شدن نویسنده های ما این جامعه ادبی کوچکتر هم شده است. بنابراین نویسندگان شاخص در این جامعه ادبی زود شناخته شده اند. نخستین کسی که از جامعه ادبی افغانستان به جامعه جهانی معرفی گردید، عتیق رحیمی بود. او پیش از اینکه آثارش را به زبان فرانسه بنویسد به فارسی می نوشت. رمان هزارخانه خواب و اختناق و رمان خاکستر و خاک که متأسفانه ماجرای عجیب و غریبی هم در ایران برایش رخ داد به فارسی نوشته شده اند. این نویسنده نخست در ادبیات فارسی جایزه گرفت و رمان خاکستر و خاک رحیمی در جایزه گلشیری نامزد شده بود و برنده جایزه ادبی یلدا در بخش افغانستان شد. این گونه بود که عتیق رحیمی ابتدا در جامعه فارسی زبان مطرح شد و پس از آن با ترجمه آثارش به فرانسوی و نوشتن به زبان فرانسوی در جهان هم مطرح شد. آصف سلطان زاده نخست در ایران مطرح شد و امروز می بینیم کتاب هایش به زبان های ایتالیایی، فرانسوی، دانمارکی، عربی و انگلیسی ترجمه شده است. و در کنار این ها بعضی از کتاب های من نیز ترجمه شده اند. بنابراین می بینیم نسبت به جامعه ادبی کوچکی که ما در افغانستان داریم تعداد آثار ترجمه شده به زبان های دیگر چشم گیر است. نویسنده های دیگری نیز داریم که آثارشان پیش از این یا هم زمان به دیگر زبان ها ترجمه شده است. مانند بانو سپوژمی زریاب و... . بویژه اگر بخواهیم این را با جامعه بزرگ نویسندگان ایران مقایسه کنیم، این مطرح شدن و ترجمه شدن آثار چشم گیر بوده است. از این نظر جای امیدواری است و خوشحالم کتاب هایی از نویسندگان افغانستان ترجمه و مورد توجه واقع شده که نخست در جامعه فارسی زبان مطرح شده اند. پس می بینیم که هجوم جامعه جهانی به افغانستان باعث شد که جامعه ادبی جهانی نگاه ویژه ای به افغانستان داشته باشد. فکر می کنم داستان کوتاه افغانستان می تواند به جامعه جهانی عرضه شود، همان طور که در جامعه ایرانی عرضه شد و صندلی خودش را یافت. در جامعه ادبی افغانستان نویسندگان کمتر به رمان پرداخته اند. پرداختن به رمان فراغت خاصی احتیاج دارد. نویسنده باید امنیت روحی و آرامش داشته باشد تا بتواند به نوشتن هم بپردازد، اما 99 درصد نویسندگان افغانستان فاقد امنیت و آرامش روحی و مادی هستند، اما جسته و گریخته به رمان هم می پردازند، و بویژه در سال های اخیر رمان های بیشتری در افغانستان منتشر شده است.

- تنش های سیاسی و تحولات آن همواره باعث دیده شدن بیشتر هنرمندان و نویسندگان آن کشور از سوی جامعه جهانی شده است. این اتفاق چقدر برای هنر مدرن افغانستان اتفاق افتاده است؟ آیا توجه به چند نویسنده افغانستانی در مجامع فرهنگی بین المللی هم از این دست است؟

- این توجه اگر موجب شد به ادبیات افغانستان نگاه شود به آن بخش از ادبیات خوب ما توجه شد و حداقل ادبیات فاخر افغانستان به دیگر زبان ها ترجمه شد. نویسندگانی هم بوده اند که به زبان دیگر نوشته اند که من نخوانده ام. در کنار این ها نویسندگان دیگری بودند که از افغانستان نوشته اند، مثل خالد حسینی. اما رمان های خالد حسینی جزو ادبیات افغانستان نیست، چون به انگلیسی می نویسد. بعضی نویسنده های انگلیسی و آمریکایی هم از افغانستان نوشته اند. من همواره گفته ام که کارهای خالد حسینی ادبیات افغانستان نیست و این نکته در جهان نیز پذیرفته شده است ولی نمی دانم بسیاری از اهل قلم در ایران اصرار دارند که رمان های او را بخشی از ادبیات افغانستان بدانند. اگر چنان بدانیم بسیاری از نویسنده های جهان هستند که درباره افغانستان نوشته اند؛ آیا رمان های آن ها ادبیات افغانستان است؟ نزدیک به دو قرن پیش نویسنده ای انگلیسی که پزشک دربار کابل بوده رمانی تاریخی به نام دختر وزیر نوشته است که به فارسی نیز ترجمه شده. آیا این رمان ادبیات افغانستان است؟ ادبیات افغانستان به زبان فارسی و پشتو خلق می شود نه به زبان انگلیسی و... .

به نویسندگانی که در جامعه نابسامانی زندگی می نمایند، می توان دو نگاه داشت ؛ نخست اینکه این جامعه ای که دائم در حال دگرگونی است، برای نویسنده دستمایه خلق اثر می شود. اما از طرف دیگر این ناامنی موجب می شود که نویسنده حتی فرصت نوشتن نداشته باشد. در افغانستان تحولات آنقدر سریع است که نویسنده را دچار تردید می نماید. به گمانم نویسنده باید از دل این جامعه نابسامان و جامعه ای که پر از ناامنی است، بیرون بیاید و از بیرون به جامعه خودش نگاه کند، تا بتواند نگاهی منصفانه داشته باشد. وقتی شما در دل حادثه هستید نمی توانید آن را از همه جوانب آنالیز کنید. پس فکر می کنم این نابسامانی ها موجب می شود نویسندگان ما دچار تردید شوند که آیا بنویسم یا نه؟ چگونه بنویسم؟ چه دیدگاه و موضع گیری ای نسبت به وقایع داشته باشم؟ اما نویسنده تا می خواهد موضع گیری داشته باشد و حلاجی کند، موضوع دیگری پیش می آید. حادثه پشت حادثه است و نویسنده و هنرمند وقتی در چنین جامعه ای زندگی می نماید، فرصت خلق اثر از او گرفته می شود. نویسنده احتیاج به آرامش دارد. خودم تا زمانی که در ایران زندگی می کردم بیشتر می نوشتم. اما زمانی که در افغانستان و کابل زندگی می کردم از نوشتن بازماندم، چرا که درگیری های زیادی داشتم. هنوز هم با وجود اینکه دو سه سال است که از افغانستان دور شده ام، نتوانسته ام اثری بنویسم؛ چرا که هنوز آن درگیری ذهنی وجود دارد. وقتی هنرمندی به کشوری دیگر مهاجر می شود باید در آن کشور به زبان دیگری زندگی کند. معتقدم زندگی به نوعی در زبان اتفاق می افتد و وقتی زندگی در زبان اتفاق می افتد اما نویسنده ناچار است اثرش را به زبان دیگری خلق کند و به زبان دیگری زندگی، دچار گسست می شود. ناچار است اول مسائل زندگی اش را رفع کند تا به آرامش نسبی برسد و بتواند به خلاقیتی برسد. بنابراین معتقدم این شرایط جدید هم در خدمت نویسنده است و هم تخریب او چون لااقل برای مدتی مانع کارش می شود.

- نگاه به نویسندگان افغانستانی که به دیگر زبان ها اما درباره افغانستان می نویسند، چیست؟

- شناخته شده ترین آن ها خالد حسینی وعتیق رحیمی هستند. خالد حسینی از همان ابتدا آثارش را به زبان انگلیسی نوشت و بنابراین هیچ ربطی به ادبیات افغانستان ندارد. تنها موضوع کارهایش افغانستان است. این نویسندگان از همان سال های نخست با ادبیات افغانستان درگیری نداشتند. بیشتر درگیری آن ها ادبیات جهانی و دیگر زبان ها بود. از نظر من ادبیات در زبان اتفاق می افتد، نه در موضوع. این نگاه به ادبیات در جهان پذیرفته شده است. برای همین می گوییم ادبیات اسپانیایی ، روسی، انگلیسی، فرانسوی و... . زمانی که می گوییم ادبیات انگلیس یا همان بریتانیا، یعنی ادبیات انگلیسی رایج در آمریکا مد نظر ما نیست اما زمانی که می گوییم ادبیات انگلیسی، منظور ادبیاتی است که به زبان انگلیسی است و محدود به یک سرزمین نمی شود. همان طور که ادبیات فارسی در ایران و افغانستان و در بخش هایی دیگر در خارج از این دو سرزمین وجود دارد. در این میان ادبیات فارسی افغانستان ادبیاتی است که بستر آن افغانستان است و ادبیات فارسی ای داریم که بستر آن ایران است . این دو جریان ادبیات فارسی با اندکی تفاوت در کنار هم حرکت نموده اند. در سال هایی این دو جریان به هم نزدیک شده اند و فکر می کنم این نزدیکی موجب تقویت ادبیات فارسی شده است. اما نویسندگانی که به دیگر زبان ها می نویسند کم بوده اند. این ها وقتی به دیگر زبان ها می نویسند نمی توانند ادبیات فارسی افغانستان را تقویت نمایند، چون به ادبیات افغانستان ربطی ندارند. آثار آن ها ادبیات آن زبان ها را تقویت می نماید. مثلاً عتیق رحیمی جایزه گنکور را گرفته است. اما یکی از مهمترین شرط های این جایزه این است که اثر به فرانسوی نوشته شده باشد و ترجمه نباشد. این جایزه هیچ وقت به اثری که به دیگر زبان ها خلق شده باشد و به فرانسوی ترجمه شده باشد، تعلق نمی گیرد. عتیق رحیمی و چند نویسنده از دیگر کشورها این جایزه را گرفته اند، ولی جایزه ای که گرفته اند ربطی به ادبیات کشور زادگاه یا زبان مادری شان ندارد. طاهر بن جلون نیز که به فرانسوی می نویسد برنده این جایزه شده است و... .

- شما الان رمان سیاسر را در ایران منتشر نموده اید. این چندمین کتابتان است که در ایران منتشر می کنید؟ این داستان چه دغدغه ای را پی گرفته است؟ دغدغه های شما در نوشته هایتان چیست؟ مسائل اجتماعی است یا ادبیات یا روشنگری؟

- سیاسر رمان دوم من است. این رمان کوتاه پیش از ایران در افغانستان منتشر شده است. دو مجموعه داستان و یک رمان دیگر هم پیش از این در ایران منتشر نموده ام. پیش تر نیز گفتم برای من ادبیات در زبان اتفاق می افتد و بستر اصلی ادبیات را زبان می دانم. همان طور که در تلویزیون تصویر و قاب مهم است. ما در ادبیات زبان و واژه را داریم. اما داستان هیچ وقت از جامعه جدا نیست. اگر در متن، زبان و واژه مهم است، اما موضوع و بستر داستان، جامعه و حوادث آن است. من در یک جامعه نابسامان زندگی نموده ام؛ چه از نظر جسمی و چه از نظر روحی. بنابراین حتی زمانی که در افغانستان نبوده ام، نمی توانستم خودم را از جامعه افغانستان جدا کنم. هنوز هم نمی توانم. پس همه موضوع های داستان های من جامعه معاصر افغانستان بویژه بزرگترین معضل جامعه ما جنگ است، بخصوص جنگ های داخلی . یکی از پرسش هایی که زیاد از من پرسیده شده این است که چرا نویسنده های افغانستانی هنوز داستانی که بستر وقایع آن جامعه ای غیر از افغانستان باشد ننوشته اند؟ مثلاً داستان مهاجرت شان به ایران را. دلیلش این است که درگیری ما هنوز بستر جامعه افغانستان و حوادث سریع آن است.

در رمان سیاسر به یک زن افغانستانی پرداخته ام. سیاسر رمان است و ادبیات . ادبیات با برخورد دگرگونه با موضوع و زبان به وجود می آید. وقتی داستانی می نویسم کوشش می کنم زبان آن داستان را بیابم و با زبان ویژه تر بنویسمش؛ برای همین هم زبان داستان هایم تا حدی متفاوت از یکدیگرند.

رمان کوتاه از یاد رفتن را سال ها پیش در ایران منتشر کردم که شخصیت های اصلی اش در رمان سیاسر هم حضور دارند. مکان رمان از یاد رفتن مکان رمان سیاسر نیز هست. شخصیت ها همان شخصیت ها هستند. فقط زمان وقوع داستان 24 ساعت اختلاف دارد؛ اما زبان شان بسیار متفاوت است. دلیلش هم این است که زبان در کارهایم مهم بوده است. رمان سیاسر خطاب به دختری روایت می شود و برای همین ، به یک زبان زنانه احتیاج داشتم، اما شخصیت اصلی رمان از یاد رفتن پدر این دختر است که زبانی مردانه و متفاوت دارد. در اینجاست که می گویم ادبیات در زبان اتفاق می افتد. اگر یک پژوهشگر اجتماعی به همین موضوع می پرداخت، برای هر دو کتاب یک زبان را انتخاب می کرد.

- به طور کلی امروز مسئله زن در همه جای جهان مهم شده است و نویسنده ها مانور زیادی بر روی آن می دهند. وضعیت زن در افغانستان چگونه است؟

- در 15 سال گذشته وضعیت سیاسی و اجتماعی در افغانستان به خاطر نگاه جامعه جهانی و همچنین کوشش حکومت باعث شده که ما با تبعیض مثبت نسبت به زنان روبرو شویم. اگر چه من همواره مخالف این تبعیض مثبت بوده ام و هستم. در افغانستان گمان می کنم حتماً باید 25 درصد از نماینده های مجلس زن باشند. این تبعیض مثبت در مجلس و اداره های دولتی موجب شده که قشری از جامعه که در گذشته بویژه در دوره سیاه طالبان مغضوب واقع شده بود، وارد عرصه سیاسی و اجتماعی و فرهنگی شود. این موضوع زمینه رشد را تا جایی برای زنان افغانستان فراهم کرد که البته بخش بزرگی از آن نمایشی و غیرواقعی است، بویژه در آمار. خوشبختانه زنان افغانستان خوب پیش آمده اند. مثلاً شهربانو سادات فیلمی ساخته که سال جاری در جشنواره کن هم حضور داشت و مطرح شد. او فیلمبرداری را در تاجیکستان انجام داد، اما فکر می کنم اگر فیلمش در افغانستان اکران شود، با مسائل زیادی روبه رو خواهد شد. در عرصه ادبیات و هنرهای تجسمی نیز دختران زیادی هستند و فعالیت می نمایند. اما متأسفانه هنوز نمی توانیم بگوییم زن در جامعه افغانستان صندلی واقعی خود را پیدا نموده است. هنوز زنان افغانستان احتیاج دارند بیش از این کار نمایند. احتیاج است امکانات بیشتری برای زنان فراهم شود، اگرچه همان طور که گفتم همواره با این تبعیض مثبت برای زنان مخالف بوده ام. چون اعتقادم دارم که زن افغانستانی باید به خودش بیاید و کار کند و رشد کند نه این که فقط آمار بالا برود! کما اینکه اگر زنانی ازافغانستان مطرح شده اند، چنین بوده اند. اما وقتی ما زمینه ای مناسب برای زنی که توانایی ندارد، فراهم می کنیم ولی چون زن است به او این فرصت داده می شود، این زن دیگر رشدی ننموده است. نام این رشد نیست؛ چیزی دیگر است. ولی زنانی که به زور و هنر خود رشد نموده اند، پیروز بوده اند. ما از این زنان در افغانستان زیاد داریم. در گذشته هم همین گونه بوده است. سپوژمی زریاب چنین زنی است که یکی از بهترین داستان نویسان ماست. او آثارش را به فارسی نوشت و به فرانسوی هم ترجمه شده اند. نویسنده بسیار خوبی است و به تازگی کتاب هایش در مشهد هم منتشر شده اند. دغدغه او هم زن افغانستانی است. اما متأسفانه سال های سال است که اثر جدیدی از او منتشر نشده. از زمانی که به فرانسه مهاجر شد.

- با توجه به تأکیدی که بر روی زبان دارید آیا زندگی در ایران و آشنایی نزدیک با نویسندگان ایرانی باعث تغییری در زبانتان شده است؟

- هیچ گاه هنگام نوشتن به فرهنگ لغت مراجعه نمی کنم تا زبانم را تقویت کنم، چرا که زبانم زبان جامعه و مردم است. بستر اجتماعی داستان های من جامعه سنتی و مردم قشر پایین است که زبانشان هنوز به کتاب ها وارد نشده و مکتوب نشده است. گرچه اگر به ادبیات کهن فارسی مراجعه کنیم، زبان این مردم در آن ها وجود دارد. به این زبان حتی در بین نویسندگان ادبیات معاصر افغانستان هم کمتر توجه شده است. وقتی آثار بعضی از نویسندگان افغانستانی را می خوانیم زبانشان تفاوت چندانی با زبان نویسندگان ایرانی ندارد، چرا که با زبان معیار فارسی نوشته اند. یعنی کوشش آن ها این بوده که هر فارسی زبانی که اثرش را می خواند آن را بفهمد، بی هیچ کوششی. بنابراین در آثار آن ها به ندرت واژه های بومی و محلی وجود دارد، چه رسد ساختار متفاوت زبان یا دیگر گویش های فارسی. من با اینکه از کودکی از افغانستان خارج شده بودم به دلیل اینکه در دامان مادری بزرگ شدم که با وجود نداشتن سواد خواندن و نوشتن وقتی صحبت می نماید همان گویش بلخی را دارد، این زبان و گویش برایم مسئله بود، چون در مکتب با زبان فارسی دیگری آشنا شدم و این موجب شد با این زبان فارسی در دو جغرافیا آشنا شوم. زبانی که در خانه صحبت می کردم با زبانی که در مدرسه استفاده می کردم اندکی متفاوت بود و این توجه مرا جلب کرد. فکر می کنم زبان در داستان هایم نیز این گونه است. زبان شخصیت هایم شاید به گونه ای است که خواننده افغانستانی می گوید زبان معیار افغانستان نیست و زبان نویسندگانی ایرانی هم نیست. من کوشش داشته ام ویژه تر بنویسم. قوت های زبان فارسی ای را که در افغانستان رایج است بگیرم و همچنان قوت های فارسی ای را که در ایران رایج است نیز بگیرم و به کار ببرم. خودم را محدود ننموده ام که حتماً به زبان بومی افغانستان بنویسم و... . به دلایلی بعضی از نویسندگان افغانستان فارسی رایج در افغانستان را فراموش نموده اند. نسل جدید افغانستان چنین بوده. با فارسی افغانستان بیگانه و با زبان فارسی ایران آشنا شد و چه بسا آثارشان هم با همین زبان خلق شده اند. به همین دلیل در افغانستان گاهی با مشکل روبرو می شوند و به آن ها می گویند شما یک نویسنده ایرانی هستید. و من کوشش نموده ام از هر دو فارسی رایج در دو سوی مرز سیاسی استفاده کنم.

- از چه نویسندگانی تأثیر گرفته اید؟

- این را باید منتقدان بگویند. اما می توانم بگویم از آثار چه نویسنده هایی خوش می آید. من داستان های سپوژمی زریاب را بسیار دوست دارم. از آثار تقی واحدی بسیار لذت می برم، البته این نویسنده شاید چون زبانی بومی تر از من دارد متأسفانه در ایران دیده نشده است. آثار آصف سلطان زاده و عتیق رحیمی را می خوانم و دوست دارم. با بسیاری از آثار نویسندگان ایرانی آشنا هستم و آثارشان را دوست دارم. از صادق راهنمایی، چوبک، بزرگ علوی و محمود دولت آبادی خوانده ام. از داستان های هوشنگ گلشیری، حسین سناپور، ابوتراب خسروی، شهریار وقفی پور، محمد کشاورز و علی خدایی خوشم می آید و حتی از نویسندگان نسل جدید ایران می خوانم و با آنها آشنا هستم. گمان می کنم از هر نویسنده ای که می خوانم چیزی گرفته ام. از نویسندگان جهانی هم تأثیر گرفته ام. شاید نویسنده هایی را که می خوانم دیگر تا حدی کلاسیک شده باشند. هنوز همینگوی، سالینجر، فاکنر و جیمز جویس را می خوانم. از نویسنده های جدید جهان نیز می خوانم. اگر چه متأسفانه کم تر خوانده ام شان. دلیلش هم درگیری ام با نشر و چاپ آثار نویسندگان افغانستان بوده است. به کشورم برگشته بودم تا برای ادبیات داستانی افغانستان کار کنم. اما کار نشر متأسفانه مرا از جهانی نوشتن دور انداخت و... . در این سه سالی که از کابل خارج شده ام و مقیم سوئد شده ام نیز این فاصله بیشتر شده است.

- شما به خاطر داستان هایتان در چند جایزه ایرانی برگزیده شده اید. این جوایز چقدر بر روی شما و نوشته هایتان تأثیر داشت؟

- این جوایز قطعاً در شناساندن و معرفی من و آثارم به جامعه ادبی فارسی زبان تأثیر زیادی گذاشت. کتابی که در جامعه ادبی مطرح می شود، عده ای آن را می خوانند و کتاب با خوانده شدن می تواند صندلی خودش را پیدا کند. فکر می کنم جایزه ادبی گلشیری و اصفهان و جایزه منتقدان مطبوعات ایران اتفاق های خوشایندی بود که برای داستان هایم رخ داد. باعث شدند کتاب هایم خواننده هایی پیدا نمایند و به این آثار اعتماد شود و کماکان تا حال هم بسیاری از این کتاب ها خواننده دارند. داستان هایم در ایران بیشتر از افغانستان خوانده شده است؛ با وجود اینکه در موقع نوشتن هیچ وقت هدفم مخاطب ایرانی نبوده است. مخاطب من مخاطبی است فارسی زبان که با فارسی زندگی می نماید و ادبیات برایش مهم است. از نظر موضوعی طبعاً مخاطب اصلی من مردم افغانستان هستند. اما آثارم در ایران بیشتر خوانده شده است.

- دلیل خوانده نشدن داستان ها در افغانستان چیست؟ آیا به سواد مردم و فرهنگ برمی شود یا به سیاست دولت؟

- دلایل متفاوتی دارد. در افغانستان تا چند سال گذشته و هنوز هم به معنای واقعی نشر نداریم. تعداد ناشران شاید حدود 40 ناشر باشد که کار خاصی نمی نمایند. کتاب هایی چاپ می نمایند و دیگر هیچ خدماتی ندارند. کتابخانه های عمومی بسیار کم است. قشر کتابخوان هم قشر جوان است. در این 10 سال گذشته هم قشر جوان بیشتر درگیر کسب علم و دانش بوده است. در واقع از نظر مالی هم چون هنوز وارد بازار کار نشده اند، توان خرید کتاب را ندارند. بنابراین اولویت دانشجوها کتاب های درسی است. چه بسا در سال های اخیر تیراژ یک کتاب در ایران کمتر از افغانستان باشد اما تعداد عناوین منتشرشده بسیار زیاد است. جمعیت افغانستان حدود نصف جمعیت ایران است و نصف جمعیت افغانستان زبانی غیر از فارسی دارند. اگرچه پشتوزبان ها و ازبک ها که ترکی صحبت می نمایند نیز به فارسی می خوانند و می نویسند، چرا که زبان غالب اجتماعی در افغانستان زبان فارسی است. اما فرهنگ کتابخوانی در افغانستان جا نیفتاده و وقتی این فرهنگ جا نیفتاده صنعت چاپ و نشر و در پس آن ادبیات رشد نمی نماید و خواننده ها محدود می شود.

- نظرتان درباره زبان فارسی چیست؟

- می توانم بگویم هر جا باشم، وطنم پارسی است.

- فکر می کنید پایین بودن آمار کتابخوانی در افغانستان هم مثل سایر کشورها به اینترنت و رسانه های دیجیتالی و موبایل ربط دارد؟

- تا حدی بله؛ در این سال ها با دگرگونی در عرصه رسانه روبرو هستیم. رسانه های دیجیتال و اینترنتی بسیار فراگیر شده اند. امروز در افغانستان در همه شهرهای بزرگ مردم به اینترنت به نسبت خوب و به گوشی موبایل دسترسی دارند و در رسانه های شخصی مثل فیسبوک فعال شده اند که متأسفانه این رسانه ها ضربه شدیدی هم به زبان فارسی و هم به ادبیات فارسی وارد نموده است . شاید هم این نکته وجود داشت و در این رسانه ها خودش را نشان داد. متأسفانه اعتمادی هم به این فضا نیست، چون هر کسی از دید خودش وقایع را منعکس می نماید و بیشتر با بی دقتی یا کم دقتی. شاید یکی از دلایلی که امروز می بینیم فرهنگ کتابخوانی پایین آمده استفاده از همین رسانه های دیجیتال و اینترنتی باشد.

- با توجه به اینکه وضعیت سیاسی اجتماعی افغانستان به نوعی با خروج بسیاری از اهل فرهنگ این کشور و مهاجرتشان به دیگر کشورها پیوند خوده است فکر می کنید وقت برگشتن نویسندگان مهاجر به افغانستان چه زمانی است؟ و اصلا این مسئله چقدر دغدغه و مسئله شما به عنوان یک نویسنده مهاجر ست. آیا فضای سیاسی و اجتماعی کشور افغانستان برای این کار آماده است؟

- متأسفانه من سه سال می شود که از افغانستان بوده ام و در سوئد زندگی می کنم. سال 89 وقتی که در ایران تحصیلاتم به خاتمه رسید، آنقدر با شتاب به کابل رفتم که حتی فرصت نکردم مدارک تحصیلی ام را بگیرم و آن ها را به همسرم سپردم. برای اینکه چند ماهی مراحل دریافت مدرک تحصیلی ام زمان می برد. ولی من بلافاصله به افغاستان رفتم و همسرم یک سال بعد به کابل برگشت. من با یک امید به آنجا برگشته بودم. در ایران توانایی هایی را کسب نموده بودم و خوشبختانه برای من از همان روز اول در افغانستان فرصت کار فراهم شد. در یک دانشگاه استخدام شدم و درس های رادیو و تلویزیون را تدریس می کردم و بعد هم انتشارات تاک را در آنجا راه اندازی کردیم. در آن موقع میل شدیدی برای بازگشت به افغانستان داشتم. فکر می کردم این خاتمهی است برای مهاجرت و شروع کارم. همسرم هم همین طور. کما اینکه در همان سالی که به افغانستان برگشتم دو سه ماه بعد به فستیوال ادبیات برلین در آلمان دعوت شدم. اما بلافاصله پس از یک هفته به کابل برگشتم، در حالی که می توانستم برنگردم. برای اینکه فکر می کردم باید در کابل زندگی و کار کرد و ماند. کار را شروع کردم و ادامه دادم و خوشبختانه تا حدی هم نتیجه داد، اما شرایط به گونه ای شد که در سال 2013 ناچار شدم دوباره کابل را ترک کنم و این بار به کشور سوئد بروم.

- دلیل پناهنده شدنتان چه بود؟

- به دلایل سیاسی، اجتماعی، امنیتی و حتی ادبی. بخشی از آن هم به انتخاب خودم و همسرم برمی گشت. باید زمینه ای فراهم می کردیم تا بتوانیم زندگی کنیم و به حیات جمعی و فرهنگی ادامه دهیم. هنوز دوست دارم به کابل برگردم، اما شما وقتی به کشوری پناهنده می شوید، دیگر نمی توانید به کشور خودتان برگردید و اینجا ناچارید زندگی جدیدی را شروع کنید که با زندگی گذشته شما شباهتی ندارد و این موجب یک دگرگونی می شود، بویژه اینکه کارتان با زبان باشد.

- کسانی که در ایران تحصیل می نمایند برای کار کردن در افغانستان دچار مشکل می شوند؟

- بله، متأسفانه مهاجرانی که در ایران تحصیل می نمایند در افغانستان با مسائل زیادی روبرو هستند، پس بنابراین وقتی به افغانستان برمی گردند به ناچار به کارهای خصوصی و شخصی روی می آورند. یعنی وارد بدنه دولت و ادارات دولتی نمی شوند. حتی ما اگر بخواهیم در یک اداره عادی هم وارد شویم با مشکل روبرو هستیم. البته عده ای هم هستند که وارد شده اند. منتها در همان سیستم سنتی افغانستان که فرد حتماً باید یک حامی سیاسی یا قومی داشته باشد. برای من هم چنین چیزی پیشنهاد شد که بروم در وزارت معارف افغانستان برای نظارت بر کتاب های هنر. بعد چند بار رفت و آمد با وجود این که پیشنهاد کار نیز از سوی خود آن اداره بود، پایان به من گفته شد اگر فلان آدم سیاسی یا فلان آدم سیاسی شما را تأیید کند، بلافاصله استخدام می شوید. اگر تأیید و پشتیبانی نکند، استخدام نمی شوید. و من از خیرش گذشتم. چون می خواستم استقلال داشته باشم. خیلی ها با این تأییدها وارد می شوند ولی عده کمی هم هستند که نمی پذیرند. چون این تأییدها مستلزم این است که وارد یک حزب یا جریانی شوید و به عضویت یک حزب سیاسی دربیایید. این ها موجب شده که خیلی از اهالی ادب و هنر و علم که از ایران به افغانستان بازگشته اند، پس از مدتی دوباره از افغانستان خارج شوند؛ چرا که کار مستقل کردن بویژه در جوامع شرقی ساده نیست. فکر می کنم حتی کار مستقل کردن در ایران هم ساده نباشد.

برای کار انتشارات تاک را در افغانستان به اتفاق همسرم راه اندازی کردم. این انتشارات گرچه شخصی و خصوصی است، اما مسائلمان از همین انتشارات شروع شد. پس از اینکه چند کتاب در افغانستان منتشر کردیم با اینکه مجوز پیش از انتشار نداریم، با وجود اینکه از ما شکایتی نشد، اما مخالفت هایی با ما صورت گرفت که علنی شد و به شکل تظاهرات و تهدید درآمد و در خاتمه سال 2012 در تمام رسانه های افغانستان تظاهرات علیه انتشارات تاک منعکس شد و... .

- دلیل مخالفت ها یا به قول شما تظاهرات چه بود؟ روی چه چیزی دست گذاشته بودند؟

- انتشار کتاب های ادبی. رمان منتشر می کردیم. رمانی منتشر کردیم که واکنش های شدیدی داشت و نویسنده اش مجبور به گریز از افغانستان شد. کتاب بعدی ما کتاب خاطره ای بود که باز هم با مخالفت گروه های فشار روبه رو شد و... . من پس از این ماجراها دیدم واقعاً با این شرایط کار کردن بسیار سخت است. من نمونه قشری هستم که به کابل بازگشته بودند. بسیاری دیگر هستند که با این گونه مسائل روبه روهستند. چون در آنجا دید سنتی است. دوستان زیادی هستند که به خاطر همین نگاه سنتی مجبور به ترک افغانستان شده اند. درصورتی که ما اهل فرهنگ امیدهای بسیاری داشتیم که به افغانستان برگشته بودیم و می خواستیم توانایی هایمان را نشان بدهیم، اما شرایط سنتی جامعه به گونه ای است که حتی شرایط معاش هم روز به روز خراب تر می شود. بسیاری از دوستانم بعد از مدتی، کار پیدا نکردند. درحالیکه وقتی 14 سال پیش جامعه جهانی به افغانستان هجوم آورد، کشور ما با هجوم موسسه های خارجی روبرو و انبوهی از شغل ایجاد شد و خیلی ها کار می کردند، اما از پنج سال پیش این شغل ها هم در حال جمع شدن هستند. اقتصاد افغانستان هم نابسامان است و به همین خاطر شما با کار فرهنگی نمی توانید در این کشور زندگی خود را بچرخانید. مهمتر از همه این ها مسئله امنیتی است. وقتی جان شما امنیت نداشته باشد، چگونه می خواهید کار و زندگی کنید؟ الان همسر و پسرم در حالی به کابل بازگشتند که تظاهرات مسالمت آمیز مردم بر ضد تبعیض سیستماتیک دولتی بر ضد بخش خاصی از جامعه به خاک و خون کشیده شد و متأسفانه دولت مردان هم به جای مقابله با وحشت افکنان در کنار آنان و در برابر مردم و خواسته های مدنی شان ایستاده اند و... . همسرم هیمشه می گوید وقتی صبح از خانه بیرون می آیم و به محل کارم می روم، هیچ نمی دانم آیا شب دوباره به خانه بازمی گردم یا نه. هر روز ما در کابل این گونه می گذشت و می گذرد. طبعاً تمام این ها موجب شده عده ای که از ایران و دیگر کشورها به افغانستان بازگشته بودند در طول این چند سال گذشته دوباره از افغانستان بگریزند.

- شما الان مسئله ای برای رفت و آمد به افغانستان ندارید؟

- متأسفانه نمی توانم به افغانستان برگردم برای همین به ایران می آیم و همسر و پسرم نیز از کابل به اینجا می آید تا همدیگر را ببینیم.

- همسرتان هم قصد مهاجرت دارند؟

- بله.

- با این صحبت هایی که داشتید به این نتیجه رسیدم که بخش زیادی از نویسندگان، شاعران و هنرمندان و کسانی که صاحب فکر و اندیشه هستند در افغانستان صندلیی ندارند و شاید به خاطر همین موضوع است که اکثر آن ها در خارج از افغانستان زندگی می نمایند. آیا این درست است و اگر این گونه است الان چند درصد این افراد با این وجود هنوز در افغانستان باقی مانده اند؟

- هستند. تعداد زیادی از آن ها هنوز در کابل، هرات و مزارشریف و دیگر شهرهای کشور مانده اند و کار و زندگی می نمایند. چه کارهای اداری و چه فرهنگی. اما درصد بسیاری از آنها از کشور خارج شده اند. ببینید عده ای که به افغانستان برگشتند دو گروه بودند. گروهی که مثل من از ایران یا پاکستان به افغانستان برگشتند. ما به این امید برگشته بودیم که در کشور خودمان کار کنیم. گروه دیگری هم بودند که از کشورهای اروپایی و حتی آمریکا به افغانستان می آمدند. این ها برای کار می آمدند، نه زندگی کردن. این افراد تبعه کشورهای اروپایی یا آمریکا بودند. هرازگاهی به افغانستان می آمدند، کار می کردند و برمی گشتند. طبعاً این گروه برای زندگی نیامده بودند و برای خروج هم مسئله ای نداشتند. اما عده ای که از ایران و پاکستان با یک امید و آرزو برگشته بودند چنان نبودند. می خواستند در افغانستان زندگی نمایند ولی نشد و حالا حدود 50 درصد از دوستان نزدیکم افغانستان را ترک نموده اند و ساکن کشورهای اروپایی، آمریکا، کانادا واسترالیا شده اند. می بینیم که درصد بالایی است در حالی که این 50 درصد در طول 10-15 سال به افغانستان برگشته بودند ولی در چند سال اخیر کشور را دوباره ترک نموده اند.

- آیا این به خاطر تغییر رویکرد دولت است. شعارهای دولت در زمینه فرهنگ چه رویکردی داشته است؟ مخصوصا اینکه هنوز مهمترین مسئله افغانستان جنگ و مسائل امنیتی است، اساسا الان فرهنگ از نگاه دولت چه صندلیی دارد؟

- از نظر من وزارت فرهنگ افغانستان فقط نامش وزارت فرهنگ است. اما غیر از صدور مجوز کار برای ناشران و نظارت بر رسانه های خصوصی کار خاص دیگری انجام نداده است. هیچ خدمات دیگری برای ناشران و نویسنده ها وجود ندارد. چه از نظر حمایت از فرهنگ و فرهنگیان چه از نظر اینکه تأسیس انتشارات با یاری دولت. فقط چون باید وزارتخانه ای باشد، وزارتخانه فرهنگ هم هست. متأسفانه وزارتخانه ای است که همواره وزیرش بدون فرهنگ بوده. یعنی خودش چیزی از فرهنگ نداشته. اگر شاعر بوده یا دکترای ادبیات، بازهم درگیر سیاست بوده تا فرهنگ و ادبیات و جامعه فرهنگی. شاعران و نویسندگان هم می گویند که ما از وزارت فرهنگ افغانستان هیچ انتظاری نداریم. فقط مانعی برای ما ایجاد نکند و ما به همین هم راضی هستیم. متاسفانه به دلیل مسائل سیاسی، امنیتی، دولت در سیاست کلی افغانستان به فرهنگ نپرداخته است، بویژه در سال های اخیر. بنابراین فرهنگ هیچ صندلیی در بدنه دولت نداشته جز حضور آدمی سیاسی به عنوان وزیر فرهنگ و تشکیلاتی ناکارآمد.

- نمی توانستید در ایران بمانید؟ چون به هرحال ایران هم می توانست جزو انتخاب هایتان باشد.

- من همواره گوشه چشمی به ایران داشته ام. چه برای زندگی مادی و چه برای زندگی فرهنگی. اما شرایط مردم افغانستان در ایران کمی متفاوت است. عرض کردم وقتی درسم در ایران تمام شد، به افغانستان برگشتم. ناچار بودم برگردم؛ چون تا گذرنامه ام مهر خروج قطعی نمی خورد مدارک تحصیلی ام را نمی دادند. پس من نمی توانستم در ایران زندگی کنم؛ مگر زندگی غیرقانونی. وقتی هم شما غیرقانونی زندگی می کنید در واقع زندگی ندارید. بویژه با مسائلی که برای مهاجران وجود دارد. همین اکنون با وجود اینکه در ایران مسافر هستم، هنوز وقتی می خواهم به شهر برآیم، نخست نگاه می کنم که پاسپورتم را همراه دارم یا نه. که نکند وقتی داخل ایستگاه مترو یا تاکسی می شوم از من مدارک اقامتی بخواهند. من هنوز به این فکر هستم. در گذشته هم همین بود و متأسفانه نمی توانستم درخواست پناهندگی کنم یا مهاجر شوم. حتی امکان دوباره دریافت کارت مهاجری به ایران را هم نداشتم. این ها مسائل اداری است؛ بماند دیگر مسائلش... پس چگونه باید ایران را هدف قرار می دادم؟ از نظر مادی نمی توانستم در ایران بمانم ولی از نظر زندگی فرهنگی مناسب ترین گزینه برای من ایران بود. به شرطی که بستر زندگی و کار برایم فراهم می شد. نه اینکه دولت ایران یا جامعه ایران برایم کار فراهم کند، نه. همین قدر که می توانستم یک مدرک اقامتی داشته باشم. به هر حال سال ها در اینجا کار نموده ام و زندگی خودم را چرخانده ام. بازهم می توانستم. من هنوز وقتی به عنوان مسافر وارد ایران می شوم بخشی از دوستانم ایرانیان هستند و خویشان خونی افغانستانی ام را هم می بینم. خوشبختانه این رابطه از راه دور همچنان ادامه دارد.

گفت وگو: فرزاد گمار - خبرنگار خبرنگاران