حمام های بازار بزرگ زنجان از ارزش معماری و جهانگردی برخوردارند - نوای پرنده پارسی

حمام ها نقش قابل توجهی در انتقال آداب و رسوم و آیین ها و مناسک، ادبیات شفاهی و سایر ابعاد فرهنگی جامعه ایفا می کردند. یکی از این سنت های خوب و ماندگار در ایران نیز فرهنگ حمام و آیین ها و مراسم های مرتبط با آن است هر چند که امروزه بسیار نقش و شکل آن تغییر پیدا کرده است. بزرگترین بازار سرپوشیده ایران واقع در زنجان است. بازار زنجان از مکانهای تاریخی و قدیمی و دیدنی شهر زنجان و ایران است که به نوبه خود یک اثر هنری تمام عیار محسوب می شود. اماکن تاریخی و تفریحی بسیاری در این بازار وجود دارند.

از طرفی معماری و فرم گرمابه های تاریخی شهر، نوع تزئینات و مواد و مصالح بکار رفته در این بناها و ایجاد پیچ وخم های طول جهت، جهت دستیابی به گرمخانه ها براساس محاسبات مهندسی و بصورت دقیق ساخته شده اند. در ساخت گرمابه ها از ساختار چهار ایوانی و گنبد اصلی و در بعضی دیگر از چهار ایوانی کم عمق و بکارگیری ستون در بینه و گرمخانه استفاده شده است. گرمابه های تاریخی استان زنجان بدلیل هوای سرد و قرار گرفتن در منطقه کوهستانی، بیشتر از لاشه سنگ همراه با ملاط گل و پوشش کاهگل به عنوان عایق استفاده شده است. این گرمابه ها در عمق 3.5 تا 4.5 متری سطح زمین قرار گرفته اند که از خاک به عنوان یک عایق طبیعی استفاده شده است، ضمن اینکه این بناها در مقابل زلزله مقاومت بیشتری دارند. تمامی این آثار تاریخی در دوره قاجار احداث شده و کاملاً منطبق با رشد و توسعه بازار بوجود آمده اند.

گرمابه حاج ابراهیم متعلق به نسل پنجم مالک فعلی هست. این بنا از جمله ابنیه عام المنفعه و اوقافی بوده که بصورت استیجاری در تحت اختیار خانواده سرمدیان هست. این بنا در راسته بازار بالا، کوچه سقالر، ضلع جنوبی بازار قرار گرفته است. ورودی اصلی این بنا رو به شمال بوده که در سمت چپ و در کنار آن درب بزرگی چوبی برای استفاده و دسترسی به پشت بام یا موتورخانه فعلی قرار گرفت. نمای ورودی بنا در حال حاضر ساده و بدون تزئینات خاصی با روکشی از سیمان سفید هست. در بدو ورود به حمام و قبلاً از وارد شدن به هشتی، با ایجاد سه پله اختلاف ارتفاع بین کف کوچه و هشتی حل شده است. هشتی مزبور به شکل مربع مستطیل و در جهت شرقی غربی بوده که در دو ضلع شرقی غربی آن دو مدخل دیده می شود.

گرمابه حاج داداش یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی شهر زنجان است. این بنا که قدمت آن بطور تقریبی به 15 الی 200 سال پیش اوایل دوره قاجار می رسد از طریق معماری که حمام به نام او منسوب است، در وسط بازار زنجان که از دوران صفویه به بعد مرکز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بوده و این مرکزیت را تا به امروز حفظ کرده، واقع شده است. این مجموعه تا سال 1368 بعنوان حمام مورد استفاده بود. سپس به مدت ده سال بدون استفاده ماند تا اینکه در اردیبهشت سال 1377 بازسازی و بازسازی آن برای تبدیل به مکانی فرهنگی و خدماتی آغاز و در سال 1378 به بهره برداری رسید. این بنا امروزه با حفظ بافت حمام و اندکی تغییر و ایجاد تزیینات زیبای سنتی بعنوان سفره خانه برای پذیرایی گردشگران و اهالی شهر استفاده می شود.

گرمابه حسینیه در محله قدیمی معروف به حسینیه و چسبیده به حسینیه اعظم زنجان واقع شده است. بطوریکه از نام بنا پیداست، این گرمابه به عنوان یکی از متعلقات مجموعه حسینیه اعظم بوده و به همین دلیل نیز ساخته شده است. این گرمابه تا چند سال اخیر نیز فعال بوده ولی امروزه تبدیل به انباری شده است. با عنایت به ارزش تاریخی فرهنگی و همچنین نوع معماری این بنا در سال 1378 به شماره 2379 در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده و از همان تاریخ هرگونه دخل و تصرف یا ساخت و ساز در آن بدون کسب مجوز از سازمان میراث فرهنگی ممنوع اعلام شده است.

گرمابه فراش باشی از جمله بناهای عام المنفعه با مالکیت شخصی است. سربینه این حمام فضایی مربع شکل است که با ایجاد قوس های فراوان به 16 ضلع رسیده است. روشنایی سربینه با تعبیه یک نورگیر بزرگ در وسط گنبد و چهار نورگیر کوچک تر در چهار طرف اصلی تأمین می شود. این حمام با استناد به قطعات کاشی منقوش با زمینه ای به رنگ زرد با نقوش برجسته گل و بوته به رنگ سبز که از جمله کاشی های معین دوره قاجار است و با توجه به شواهد و مدارک موجود از جمله مقایسه نقشه بنا با دیگر حمام های شهر زنجان که تاریخ معینی دارند متعلق به اوایل تا اواسط قاجار است.

گرمابه میرلی این حمام در بافت قدیمی شهر زنجان ضلع جنوبی بازار پایین و در کوچه میر بها واقع شده است. ورودی بنا رو به شرق بوده و عرض آن 1/20 متر است. بعد از ورودی نه پله که هر پله 25 سانتیمتر ارتفاع دارد ایجاد شده که به سربینه متصل می شود. حد فاصل بین سربینه و ورودی دربی چوبی تعبیه شده است.

گرمابه قوشا حاماملار در کوچه تکیه اصغریه به طرف توپ آغاجی در منطقه پرتراکم انسانی و اقتصادی در نزدیکی سایت بازار پائین که بخاطر عدم توجه یکی از این حمام ها در اوایل بعد از انقلاب مخروبه شد و دومی به مرور خراب و از طریق شهرداری مسطح شده و تبدیل به میدان میوه فروشی بصورت غرفه بندی شد.

گرمابه قیصریه از بناهای دوره قاجار است در داخل شهر زنجان در بازار قیصریه قرار گرفته بود که و جلوه زیبایی به بازار بخشیده است. حمام قیصریه به سبک بیشتر حمام های تاریخی ایران یک بینه بزرگ دارد که در گذشته محلی برای درآوردن یا پوشیدن لباس بود که سالها پیش قبل از ثبت ملی تخریب شد. گرمابه سینا زنجان هم در دوره اخیر ساخته شده و به سبک سنتی است.