سر جان مَلکُم، از هند تا ایران - نوای پرنده پارسی

برای دیدن تاج محل و مجسمه های بودا، تور هند ارزان ما را تجربه کنید.

جان ملکم، هارفورد جونز و گور اوزلی در دربار فتحعلی شاه قاجار در سال 1808 میلادی

سرلشکر سر جان مَلکُم (2 مه 1769 - 30 مه 1833) افسر اسکاتلندی کمپانی هند شرقی، دیپلمات، تاریخدان و سیاست مدار بود. او در سال های شروعین قرن نوزدهم بار ها از سوی کمپانی برای بستن پیمان نامه های سیاسی و بازرگانی به دربار قاجار فرستاده شد.

او توانست در طول پنجاه سال بعد در کمپانی هند شرقی به صندلیی عالی دست یابد. جان ملکم در سال 1783 در چهارده سالگی با درجه ستوان دومی به ارتش کمپانی هند شرقی بریتانیا در مدرس آمد. هنگامی که جان ملکم به هند رسید ارتش کمپانی هند شرقی سرگرم جنگ با تیپوسلطان بود.

یگانی که وی در آن بود نیز برای جنگ با نیرو های تیپوسلطان رهسپار شدند. پس از چند سال که در چارچوب نیرو های انگلیسی به شکست دادن هندیان بومی پرداخت، با سر جان کن ناوِی و گرام مرسر آشنا شد. از آن موقع بر آن شد که با زبان های بومی درباری به ویژه فارسی آشنا گردد.

او یازده سال در این نیرو خدمت کرد و سپس ناچار شد برای بازیابی تندرستی خود یک سال به بریتانیا بازگردد. در سال 1795 در صندلی آجودان ژنرال سِر آلورد کلارک به هند بازگشت و در دریافت دماغه امید نیک با وی همراهی کرد.

جان ملکم در فرایند جنگ انگلستان و میسور در سال 1799 در قالب نیرو های کمکی حیدرآباد خدمت کرد و سپس در نقش دبیر کمیسیون آشتی که دولت تازه میسور را ساخت، کار کرد. کمی دیگر در همان سال، لرد مورنینگتون فرمانفرمای هندوستان (که در آینده مارکیز ولزلی خوانده شد) او را به سرپرستی یک گروه دیپلماتیک به ایران فرستاد.

فرمانفرمای هندوستان سه دستورکار برای جان ملکم در نظر گرفته بود: نخست اینکه ایرانی ها را همراه خویش کند تا خیال کمپانی را درباره خطر زمان شاه درانی که در بخش هایی از افغانستان کنونی پادشاهی می کرد و تهدیدی برای هندوستان بود آسوده کند؛ دوم، شر فرانسوی هایی را که در کوشش برای نفوذ به هند از راه ایران بودند کم کند؛ و سوم اینکه زمینه گسترش بازرگانی با ایران را فراهم کند.

او پیش از به راه افتادن، با فرماندار بمبئی به نام جاناتان دانکن نامه نگاری کرد و با نگاه به دانسته های ارزشمندی که او از راه آشنایی با نمایندگان کمپانی در بوشهر (از جمله میرزا مهدی علی) داشت، از وی خواست هر آنچه درباره ایران باید بداند را برایش بفرستد. کمی بعد به دربار شاه ایران در تهران و فرماندار فارس نامه نوشت و ایشان را از ملاقات خود از ایران مطلع کرد.

ملکم که در آن موقع درجه سروانی داشت، در 29 دسامبر 1799 بمبئی را همراه با پیشکش های گرانبها سوار بر کشتی به نام همان شهر، به سوی خلیج فارس پشت سر گذاشت. او در گذر سفر پیشکش های بسیاری میان ایرانیان پخش کرد و انگیزه وی از این کار خوشنودساختن ایرانیان و نمایش دارایی ها، فناوری و هنر انگلیسی ها بود.

همراهان ملکم اینان بودند: سروان ویلیام کمبل، دستیار یکم؛ ستوان چارلز پاسلی و ریچارد استارچی، دستیاران دیگر؛ ستوان جان کولبروک، فرمانده نگهبانان؛ گیلبرت بریگز، پزشک جراح؛ و ویلیام هالینگبری، نویسنده. کشتی در 8 ژانویه 1800 به مسقط رسید.

سروان ملکم در آنجا با امام مسقط ملاقات کرد و یک پزشک انگلیسی را در صندلی نماینده کمپانی در آنجا گماشت. او با دادن پیشکش های فراوان به امام مسقط از وی خواست که از همکاری با فرانسوی ها بپرهیزد.

کشتی بمبئی در 1 فوریه 1800 (12 بهمن 1178) به بندر بوشهر رسید و سروان ملکم و همراهانش از سوی شیخ ناصر حاکم بوشهر پذیره شدند. وی در آنجا چشم به راه نامه فرماندار فارس ماند، ولی از آنجا که نامه ای که به دستش رسید به گمان وی صندلی او را در نظر نگرفته بود آماده رفتن نشد.

او می خواست که هم رده یک وزیر در نظر گرفته گردد؛ با این همه وزیران شاهزاده فارس بر این باور بودند که او فرستاده فرمانفرمای هند است که خود پیرو شاه انگلستان است و تنها شاه ایران می تواند پروانه دهد که ملکم همانند یک وزیر در نظر گرفته گردد.

در همین زمان میرزا مهدی علی از بصره به بوشهر بازگشت و ملکم را از همه ماموریت همانندی که پیش تر از سوی کمپانی به وی واگذار شده بود باخبر ساخت. پایان فرمان شاه در 13 مه 1800 به دست ملکم رسیده و او به تهران فراخوانده شد.

وی در شروع با کاروانی عظیم به سوی شیراز رفت و با شاهزاده ملاقات کرد و به او و درباریانش پیشکشی فراوان داد. سپس به سوی تهران راه افتاد. در میان راه با پذیره 10 هزار نیروی اصفهانی روبه رو شد و یک ماه در اصفهان از وی پذیرایی شایانی شد.

با این همه ملکم در نامه ای مورخ 27 اکتبر 1800 از اصفهان به ادمونستون این گونه نوشت: اگر با مردمان عاقل و میانه رو روبه رو بودم ترسی نداشتم، اما به ناچار با نژادی روبه رو هستم که بی این هر دو صفت می باشند. سپس به سوی کاشان به راه افتاد و دوباره به پذیرایی دست و دلبازانه مردم آنجا رسید. هنگامی که گروه همراه ملکم به دارالخلافه رسید، او را در خانه حاج ابراهیم کلانتر صدراعظم جای دادند.

ملکم در 16 نوامبر 1800 (25 آبان 1179) به پیشگاه فتحعلی شاه قاجار رسید تا نامه شاه انگلستان را پیشکش کند. کاخ شاه قاجار و پوشش او، ملکم را شگفت زده کرد. شاه پرسش های فراوانی درباره شاه انگلستان و شیوه جانشینی شاهزادگان از ملکم پرسید.

در 27 نوامبر ملکم برای پیشکش رهاورد های خود به کاخ آمد. ارمغان های او این ها بود: ساعت های جواهرنشان، جعبه های زرکوب، لوستر های شیشه ای، تپانچه های زیبا، تفنگ بادی، یک الماس گرانبها و آینه هایی که بردن آن ها سختی فراوانی برای گروه همراه ملکم داشت. شاه یک ساعت برای خوب نگریستن پیشکش ها وقت گذاشت. ملکم بر این باور بود که شاه و دربار او را با رشوه خرید.

نقشه ایران-طراح: سر جان مَلکُم