سیل؛ حاصل خاک بر باد رفته - نوای پرنده پارسی

چهره واقعی سیل را دیدیم؛ از خانه های شناور در استان های شاقتصادی کشور تا شیراز و آن لحظه مهیبی که خودورهای پارک شده را در خود بلعید.

در لرستان اما؛ آن گونه که عمق فاجعه بود نشان داده نشد؛ کسی آن پل تاریخی میراث هزاران ساله این استان و آن کشکان معروف به مادر پل های ایران را ندید که چگونه پایه هایش در آب فروریخت و البته آن خانه های شناور در گل و آب معمولان و پلدختر لرستان آن گونه که باید دیده نشد.

ولی ندیدن و تصویر ندریافت از زندگی زیرآب رفته این دیار و جاده های شکافته شده پلدختر لرستان دلیل بر عمیق نبودن حادثه سیل این استان نیست؛ همه ماجرای سیل از شمال تا جنوب و تا غرب همگی یک روی دیگرشان، بحران محیط زیست و نادیده دریافت سرمایه ای بنام خاک است.

فرسایش خاک منجر به بروز هزینه های اقتصادی فراوانی از جمله لایروبی سدها و کانال ها، کاهش عمر سدها، اتلاف کود و عناصر غذایی، کاهش فراوری محصول، خسارت سیلاب ها و تخریب زیر ساخت ها می گردد که همگی هزینه های هنگفتی را تحمیل می نماید.

کوه خواری، زمین خواری، رودخانه خواری و بسیاری عبارات نامانوس دیگر که به ادبیات این مرز و بوم اضافه نموده شده همگی حاصل نبود مدیریت درست در حوزه محیط زیست و لحاظ نکردن برنامه های معین در راستای حفاظت از آب، خاک و محیط زیست است.

و اما واقعه ای به نام سیل که این گونه سهمگین همه چیز را در خود می بلعد و نابود می نماید تلنگری بر بی برنامگی و نبود یا مدیریت نادرست دهه های گذشته در حوزه محیط زیست است، حوزه ای که به نظر می رسد به حال خود رها شده و این گونه نفس هایش به شماره افتاده است.

باد و باران و برف همه نعمت هستند ولی بعضی مسئولان گاهی این نعمت ها را هم به نام خود مصادره می نمایند و آن گاه که حرفی برای گفتن ندارند به این اکتفا می نمایند که سال جاری سال پر رحمتی بود یا باران آمد و مردم مسرور شدند از اینکه لطف آن ذات هستی بخش دائم است که شکی نیست اما مدیریت همین نعمت ها درست آن چیزی که وظیفه همین مسئولان است تا تبعات آن به صورت سیل بر سر مردم آوار نگردد.

این موارد ضرورت گفت و گو و مطالبه گری عمومی بیشتر در باره سیاست های محیط زیستی دولت ها و افزایش بودجه های نهادهای پیشگیری نماینده و مدیریت نماینده بحران های مشابه را بیشتر از قبل می نماید.

**فرسایش خاک؛ خاک های بر آب داده و بر باد رفته

حسین اسدی، عضو انجمن علوم خاک ایران در این باره می گوید: خاک در اثر عوامل مختلفی اعم از فرسایش ناشی از آب و فرسایش ناشی از باد تخریب می گردد به این صورت که در بخش فرسایش آبی در سال به طور متوسط حدود 6 تن در هکتار و در فرسایش بادی حدود 350 تا 500 میلیون تن در سال خاک از دست می دهیم.

وی اضافه نمود: اگر این 6 تن در سال را با میزان خاک سازی در کشور مقایسه کنیم وضعیت ما بسیار بحرانی است چون میزان خاک سازی در ایران به طور متوسط سالانه کمتر از نیم تن در هکتار است و برای تشکیل هر سانتی متر خاک حداقل 500 سال زمان احتیاج است.

استاد دانشگاه تهران گفت: در واقع خاکی را که 30 تا 40 سانتیمتر آن طی هزاران سال ساخته شده ممکن است طی چند سال با مدیریت غلط از دست بدهیم و جایگزینی آن تقریبا غیرممکن خواهد بود.

**تغییر کاربری یکی از عوامل فرسایش خاک

عضو انجمن علوم خاک ایران با بیان اینکه تغییر کاربری چه در مراتع با دامنه های پرشیب و چه جنگل از دیگر عوامل تخریب خاک است می گوید: پوشش گیاهی حافظ خاک است وقتی با کشاورزی آن را از بین می بریم؛ در واقع خاک را از دست می دهیم و در بعضی موارد از دست دادن خاک دائمی است.

وی اضافه نمود: فرسایش خاک در تغییر کاربری به مناطق مسکونی و صنعتی نرخ بالایی دارد و در این شرایط خاک را به طور کامل از دست می دهیم.

این متخصص در علوم خاک گفت: خاک موجب نفوذ باران به منابع زیر زمینی و تقویت منابع می گردد بنابراین یکی از نتایج آنی تغییر کاربری این است که وقتی باران می بارد دیگر در خاک نفوذ نمی نماید و بلافاصله به سیل تبدیل می گردد.

استاد دانشگاه تهران اضافه نمود: تراکم در خاک نیز مساله مهمی است، در مناطق کشاورزی و مراتع، دام های زیادی وجود دارد که این مساله موجب از بین رفتن پوشش گیاهی و کاهش کیفیت خاک می گردد.

**فرسایش خاک ایران بیشتر از متوسط جهانی اشت

متوسط فرسایش سالانه خاک در جهان پنج تا 6 تن در هکتار و در ایران بین 15 تا 17تن در هکتار یعنی سه برابر متوسط جهانی است این در حالی است که در استان لرستان میانگین سالانه فرسایش خاک 25 تن در هکتار یعنی یک و نیم برابر بیشتر از میانگین سالانه کشوری است.

آنچه که کارشناسان و محققان عرصه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی بر آن اشتراک نظر دارند این است که عوامل طبیعی و تغییرات زمین شناسی، روندی کند و طبیعی در فرسایش خاک دارند ولی آنچه که بیشترین آسیب را وارد می نماید عوامل غیرطبیعی و فعالیت های انسانی است که با از بین پوشش گیاهی و در عین حال عدم اجرای طرح های آبخیز داری و آبخوان داری غیرقابل کنترل شده است.

**آبخیزداری تنها راه حفظ منابع آب و خاک

محمد حسین بابایی ، کارشناس آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان می گوید: لرستان با بارش میانگین سالانه 550 تا 600 میلیمتر از جمله استان های پربارش کشور است که آبخیزداری تنها راه حفظ منابع آب و خاک است و بدون مدیریت منابع آب و خاک ، امکان فعالیت های فراوریی و کشاورزی و باغداری میسر نخواهد بود.

وی اضافه نمود: آبخیزداری با مدیریت صحیح در بهره گیری حداکثری از نزولات جوی و نفوذ آن در زمین، مقابله با فرسایش خاک و کنترل رسوب، کنترل سیل و خسارات مستقیم و غیر مستقیم آن، مقابله با خشکسالی و کنترل سیلاب و رواناب های سطحی، افزایش کمیت و کیفیت منابع آب زیرزمینی ، یاری به حفظ و بهره برداری درست از زیرساخت های موجود با مطالعه و پایدارسازی زمین لغزش ها و جلوگیری از تخریب سازه های موجود از جمله راه و شبکه انتقال نیرو، نقش کاربردی در کاهش فرسایش خاک دارد.

**میانگین سالانه فرسایش خاک در ایران سه برابر متوسط جهانی

کارشناس آبخیزداری اداره منابع طبیعی و آبخیزداری استان لرستان همچنین گفت: میانگین فرسایش سالانه خاک در جهان پنج تا 6 تن در هکتار است که این رقم در ایران به حدود 17 تن در هکتار یعنی سه برابر متوسط جهانی می رسد و در لرستان میانگین فرسایش سالانه خاک 25 تن در هکتار یعنی یک و نیم برابر بیشتر از میانگین سالانه کشوری است.

وی اضافه نمود: در عین حال در استان لرستان در بعضی حوزه های آبخیزداری همچون چم مهر پلدختر و سیف آباد الشتر میانگین فرسایش خاک در سال به حدود 33 تن در هکتار هم می رسد.

**وقوع 50 سیل مخرب طی چهل سال اخیر در لرستان

کارشناس آبخیزداری اداره منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان گفت: با توجه به وضعیت توپوگرافی منطقه طی چهار دهه اخیر بیش از 50 مورد سیل مخرب در نقاط مختلف لرستان رخ داده که خسارات متعددی بر جای گذاشته است.

وی عدم تعامل سایر دستگاه های بهره بردار را از چالش های مدیریت آبخیزداری مطرح نمود و افزود:چالش برانگیزترین موضوع در آبخیزداری عدم شناخت و عدم تعامل سایر دستگاه های بهره بردار از آبخیز و ضرورت حفظ و احیای آبخیزداری است که در این زمینه می توان به اجرای شبکه های انتفال نیرو، نفت و گاز و راهسازی اشاره نمود که هر کدام به فراخور خود یک حوزه آبخیر را با چالش های جدی روبرو می نماید.

بابایی با اشاره به اینکه کمبود اعتبارات بویژه از محل اعتبارات استانی یکی از مسائل مهم در حوزه آبخیزداری لرستان است گفت: با ادامه روند موجود اجرای عملیات آبخیزداری در لرستان قرن ها بطور می انجامد.

**هر هکتار آبخیزداری از فرسایش هشت تن خاک ممانعت می نماید

کارشناس آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان گفت: بنا بر ارزیابی های اجرا شده در کشور، هر هکتار عملیات آبخیزداری منجر به استحصال 520 متر مکعب آب و افزایش 120 کیلوگرم علوفه و کاهش هشت تن فرسایش خاک و کاهش پنج و نیم تن رسوب می گردد.

بابایی گفت: عدم مدیریت صحیح منابع خاک و آب و پوشش گیاهی اثرات مخربی همچون تغییر اکوسیستم ها، بیابان زایی، خشکسالی ها و تغییر اقلیم، کاهش منابع آب قابل دسترس،کاهش راندمان اراضی کشاورزی و باغی و لم یزرع شدن مزارع، وقوع سیلاب های ویرانگر ، پر شدن مخازن سدها از رسوبات و تخریب زیرساخت ها را بدنبال دارد.

وی با تاکید بر اهمیت فعالیت های آبخیزداری در جلوگیری از فرسایش خاک و کنترل سیلاب ها گفت: اجرای عملیات آبخیزداری در هر منطقه می تواند در حد وسیعی به منابع آب منطقه بهبود ببخشد و از تبعات و مخاطرات اقلیمی اعم از فرسایش خاک، سیل و بحران آب بکاهد.

**94 درصد اراضی لرستان در معرض خطر فرسایش است

یک عضو هیات علمی مرکزتحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان در گفت و گو با خبرنگاران گفت:میزان فرسایش سالانه خاک ایران 16/45 تن در هکتار است در حالیکه این میزان در قاره های اروپا، 84 صدم ، در استرالیا 2/73 ، آمریکای شاقتصادی 4/91 و در آسیا 1/6 تن در هکتار می باشد.

غلامرضا چمن پیرا اضافه نمود: در لرستان نیز با وجود پوشش 31/7 درصدی جنگل و 20/2 درصدی مرتع ، حدود 94 درصد از سطح اراضی استان در معرض خطر فرسایش با درجات مختلف واقع شده است.

**فرسایش خاک و هدر رفتن آب ها

عضو هیات علمی مرکزتحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان یادآور شد: موضوع فرسایش خاک در ایران را می توان با مسئله از دست رفتن خاک آغاز کرد و با تشریح چگونگی هدر رفتن آب ها به انجام رسانید.

وی با اشاره به اینکه امروزه آثار و علایم فرسایش خاک در اکثر مناطق کشور دیده شده و اغلب دارای شدت فوق العاده ای است گفت: در عین حال میزان بارندگی در اغلب نقاط ایران کم و پراکنش آن نامنظم است که در نتیجه چنین وضعیتی کمبود پوشش گیاهی در اکثر مناطق کشور به چشم می خورد.

چمن پیرا با اشاره به اینکه میزان بارندگی در ایران کمتر از 30 درصد متوسط جهانست گفت: در مناطق کوهستانی البرز و زاگرس که مقدار بارندگی نسبتا زیادتر است شیب زمین زیاد بوده که خود اثر ویژه ای در افزایش فرسایش خاک دارد.

چمن پیرا اظهار کرد: در مناطق مرکزی، در اثر بادهای شدید فرسایش بادی بوجود آمده و تپه های شنی، راهها، روستاها و تأسیسات را به مخاطره می اندازد و علاوه بر ضررهای جانی و اقتصادی باعث مهاجرت اجباری به شهرها شده و مسائل دیگری را ببار می آورد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان یادآور شد: سطح زمین های کشاورزی ایران بعلت کوهستانی بودن، وجود بیابان و کویرهای متعدد و همچنین مسئله کمبود آب بسیار محدود است، بنابراین خطر فرسایش در این زمین ها بسیار زیاد است و چنانچه به سرعت از شدت آن کاسته نگردد وضع اسف انگیزی ببار خواهد آورد.

چمن پیرا یادآور شد: در سال های اخیر سدهای متعددی در اغلب مناطق کشور با صرف هزینه های هنگفت احداث شده که درصورت عدم کنترل فرسایش، عمر مفید آنها به دلیل رسوب گذاری و درنتیجه کاهش حجم مخازن بشدت کاهش خواهد یافت.

**راهکارهای حفاظت خاک

این کارشناس مرکز تحقیقات کشاورزی در مورد بعضی برنامه های راهبردی مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری کشور برای جلوگیری از تخریب اراضی و حفاظت خاک گفت: شناخت عوامل موثر بر فرسایش، رسوب و تخریب اراضی، بهینه سازی الگوهای مدیریت حوزه های آبخیز، ارزیابی و پیش بینی خشکسالی منطقه ای کشور، مدیریت و حفاظت آبراهه ها و مسیل ها، مدیریت و حفاظت مناطق ساحلی، کاهش سیلخیزی حوزه های آبخیز، بهره برداری از سیلاب و توسعه منابع آبی کوچک و حفاظت خاک از جمله این اقدامات است.

عضو هیات علمی مرکزتحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان توضیح داد: عدم تناسب اراضی و کاربری ها، عدم مدیریت صحیح منابع و استفاده از اراضی، توسعه تخریب اراضی، افزایش شوری خاک، عدم توجه به مسایل زیست محیطی، بروز سیلاب ها با تواتر بالا، ساختار و وظایف غلط دستگاه های اجرائی و نبود دستگاه متولی مدیریت و استفاده از اراضی از جمله علل فرسایش و تخریب زمین به شمار می رود.

وی اضافه نمود: کمبود دستورالعمل های فنی و استانداردها، پائین بودن سطح آگاهی بهره برداران و تفکر بهره برداری معیشتی ، عدم استفاده از مشارکت مردم و سرمایه گذاری بخش خصوصی، فقدان بانک اطلاعاتی جامع منابع آب، خاک و پوشش گیاهی، ضعف در اجرای قوانین، فقدان ترویج یافته های تحقیقاتی، ضعف در بومی سازی تحقیقات جهانی و کمبود نوآوری در روش های حفاظت خاک از دیگر علل فرسایش و تخریب زمین است.

** آب و خاک مایه حیات

این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی لرستان گفت: در حالیکه ادامه حیات انسان بشدت وابسته به آب و خاک است اما این دو عنصر حیاتی به طور مداوم در معرض خطر فرسایش و تخریب قرار دارند به همین دلیل مبارزه با فرسایش باید در سرلوحه امور قرار گیرد.

وی با بیان اینکه فرسایش خاک یک پدیده اجتناب ناپذیر است و نمی توان آن را کاملا از بین برد اضافه نمود: می توان با رعایت اصول علمی مقدار آن را در حد فرسایش طبیعی کنترل کرد و در عین حال باید دانست که فعالیت های انسان مثل یک شمشیر دولبه است که می تواند باعث کنترل یا تشدید این پدیده طبیعی گردد.

به گفته وی آنچه سبب مغفول ماندن و عدم توجه کافی به فرسایش و آثار زیانبار آن می گردد، این است که تبعات آن در کوتاه مدت چندان چشمگیر و محسوس نیست.

وی اضافه نمود: برای جلوگیری از آثار سوء فرسایش؛ مثل کاهش محصول، از بین رفتن پوشش گیاهی، عدم نفوذ آب در خاک، کاهش آبدهی و خشک شدن منابع آب، بروز سیلاب و ده ها اثر نامطلوب دیگر، باید طوری از زمین بهره برداری گردد که فرسایش در آن ایجاد نگردد و یا میزان فرسایش کمتر از مقدار خاکسازی باشد.

چمن پیرا ادامه داد: این در حالیست که با افزایش جمعیت و احساس کمبود آب و غذا، استفاده های نامعقول از طبیعت آغاز شده و با ترجیح منافع آنی، انهدام منابع طبیعی قابل تجدید چنان پیشرفت نموده است که طی سال های اخیر زمین های آبی به زمین های بایر و مراتع سرسبز به بیابان های خشک و غیرقابل کشت تبدیل شد.

**ضعف خاک، ضعف پوشش گیاهی و سیلاب ها در پی همدیگر

بنا بر گفته کارشناسان ؛ با ضعیف شدن خاک و به دنبال آن از بین رفتن جنگل ها و مراتع، آب های حاصل از بارندگی به جای اینکه در بالا بردن فراوریات کشاورزی سهمی داشته باشند، بصورت جریان های سطحی شدید باعث شسته شدن خاک و زمین لغزش ها و منجر به بروز سیل می گردد.

خطرات ناشی از فرسایش خاک در بیشتر کشورهای جهان رو به افزایش است و علت فرسایش در همه کشورها مربوط به عوامل طبیعی، اجتماعی و اقتصادی است؛ عوامل طبیعی؛ مثل رژیم بارندگی و حساسیت خاک به فرسایش است و عوامل اجتماعی و اقتصادی که در تمام جهان در بالابردن شدت فرسایش نقش بسیار مهمی دارد مربوط به دخالت انسان به عناوین مختلف در استفاده از زمین است.

در کنار تمام این موارد بی توجهی به برنامه های حفاظت محیط زیستی و در اولویت نبودن آن را نباید نادیده گرفت که همان راه را بر دخالت انسان در طبیعت را باز می گذارد تا کوه خواری و رودخانه خواری و زمین خواری بعنوان پدیده های نوظهور و در عین حال پذیرفته شده ای بروز می نمایند و روند رسیدگی به اینگونه پرونده ها گاه آنچنان به کندی صورت می گیرد که گویای بی توجهی به این مقوله است.

/6060/1920

پری ها: پریها | مجله گردشگری، تور لحظه آخری، تور ارزان قیمت، سفرنامه گردشگری