انسان مکلّف کاری را که توأم با رنج و زحمت است بر خود می پذیرد - نوای پرنده پارسی

یکی از مباحثی که ارتباط مستقیمی با زندگی انسان دارد، مسئولیت پذیری آدمی است، زیرا بخشی از هویت آدمی، در قلمرو مسئولیت ها و تکالیف فردی و اجتماعی وی شکل می‌گیرد. از مجموعه آیات و روایات به روشنی استفاده می شود که انسان اشرف مخلوقات و خلیفه خدا، بر روی زمین است امّا دستیابی به این مقام، به سادگی میسّر نیست بلکه تلاش و ممارست بسیاری را می طلبد. در ساختار آفرینش عالم، انسان از سویی مُختار و صاحب اراده و اختیار و از سوی دیگر موجودی مسئول و مکلّف آفریده شده و این مسئولیت در تمام ارکان زندگی فردی و اجتماعی او وجود دارد. به برکت همین تکلیف و حس مسئولیت پذیری است که آدمی می‌تواند به جایگاه والای انسانی خود نائل گردد. هدف از آفرینش انسان این است که با انتخاب راه صحیح و طی کردن صراط مستقیم به مقام قرب الهی نائل شود و این میسّر نیست مگر اینکه به دعوت حقّ، لبّیک گوید و با بهره‌گیری از تعالیم روشنگر وحی، نیک و بد را باز شناخته و پس از آشنایی با وظایف و مسئولیّت های خویش در عمل به آنها کوشا باشد.

البته از نظر مفهوم شناسی دینی میان مسئولیت، وظیفه و تکلیف و تعهّد رابطه تنگاتنگی وجود دارد، زیرا انسان مکلّف کاری را که توأم با رنج و زحمت است بر خود می پذیرد و نسبت به انجام آن خود را متعهد می‌داند، زیرا به عنوان انسان مؤمن با خدا عهد و پیمانی بسته و خود را ملتزم به آن می داند که آن را به درستی انجام دهد. مسئولیت آدمی در پیشگاه خدا، خود و جامعه، امانت و بار سنگینی است که انسان در آغاز آفرینش آن را پذیرفت. قرآن کریم در سوره احزاب آیه 72 می­فرماید: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا، ما امانت را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم، پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناک شدند، ولی انسان آن را برداشت؛ به راستی او ستمگری نادان بود بسیاری از مفسران، امانت را در این آیه شریفه، معادل تکلیف دانسته اند.

لازم به ذکر است که کلمه حق با واژه های یاد شده تناسب دارد؛ زیرا هرگاه از حق سخن به میان می­آید، تکلیف و مسئولیت هم در پی آن خواهد بود و با اثبات حق برای یک طرف، تکلیف و مسئولیتی هم برای طرف دیگر به وجود می­آید.

متاسفانه امروزه برخی تلاش دارند تکلیف را از دوش انسانها بردارند و معتقدند که انسان تنها صاحب حق است و باید به حقوق خود برسد. حال آنکه در خصوص انسان به لحاظ وجود شناسی، معرفت شناسی و هدف شناسی، داشتن حق برای انسان منافاتی با تعهد و وظیفه و تکلیفی که بر عهده اوست، ندارد؛ زیرا حق و تکلیف ملازم یکدیگرند و هرجا حقی باشد قطعاً تکلیفی نیز وجود دارد. مانند حق زن و شوهر که اگر نسبت به هم حقی دارند که باید آن را بشناسند، روشن است که نسبت به همدیگر، تکلیف و وظایفی نیز دارند.

به طور کلّی نظام حقوقی اسلام نظامی تکلیف گراست؛ آدمیان همانطور که نسبت به یکدیگر حقی دارند، از جهت دیگر نسبت به یکدیگر تکلیف و مسئولیت هم دارند چه اینکه نسبت به خداوند نیز همین طور است. یعنی خدای متعال به خاطر اینکه همه نعمتها را به انسان ارزانی داشته است بر آدمیان حقوقی نیز دارد و لذا انسان باید وظیفه و مسئولیت خود را نسبت به حضرت حق تعالی بشناسند و انجام وظیفه نماید. به همین جهت امام سجاد(ع) می فرمایند: اِعلَم رَحَمَکَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیکَ حُقوقاً مُحیطَةٌ بِکَ فِی کُلِّ حَرَکَةٍ تَحَرَّکتَها وَ سَکَنَةٍ سَکَنتَها اَو حالٍ حَلَّتها اَو مَنزِلَةٍ نَزَلتَها اَو جارِحَةٍ قَلَبتَها اَو ءَالَةٍ تَصَرَّفتَ فِیها فَاَکبَرِ حُقُوقُ اللهِ تَبارَکَ وَ تَعالی عَلَیکَ ما اَوجَبَ عَلَیکَ لِنَفسِهِ مِن حَقِّهِ الّذی هُوَ اصلُ الحُقوقِ؛ بدان که خدای عزّوجلّ را بر تو حقوقی است که در هر جنبشی که از تو سر می زند و هر آرامشی که داشته باشی و یا در هر حالی که باشی یا در هر منزلی که فرود آیی یا در هر عضوی که بگردانی یا در هر ابزاری که در آن تصرّف کنی، آن حقوق اطراف تو را فرا گرفته است.

بزرگترین حق خدای تبارک و تعالی همان است که برای خویش بر تو واجب کرده است. همان حقی که ریشه همه حقوق است. به همین جهت در قرآن برای بیان بار مسئولیت آدمی از واژه وزر به معنای سنگین استفاده شده و می فرماید: وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَیٰ هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد، بلکه هر کس مسئولیت عملی را که انجام داده است بر عهده دارد.

در روایات اسلامی هم موضوع مسئولیت پذیری از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چه اینکه امیرالمؤمنین(ع) چنان خود را در پیشگاه خداوند متعال مسئول میداند که حتی درباره آنچه که می گوید خود را متعهّد و ضامن می داند و می فرماید: ذِمَّتِی بِمَا أَقُولُ رَهِینَةٌ وَ أَنَا بِهِ زَعِیمٌ؛ عهده ام در درستی سخنم قرار دارد و نسبت به آن ضامن و پیابندم

به همین جهت بود که مسئولیت رهبری و خلافت را زمانی که مردم در اطرافش حاضر شدند پذیرفت و د ر این زمینه فرمود: أَمَا وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِیَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَی الْعُلَمَاءِ أَلَّا یُقَارُّوا عَلَی کِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ لَأَلْقَیْتُ حَبْلَهَا عَلَی غَارِبِهَا وَ لَسَقَیْتُ آخِرَهَا بِکَأْسِ أَوَّلِهَا وَ لَأَلْفَیْتُمْ دُنْیَاکُمْ هَذِهِ أَزْهَدَ عِنْدِی مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ؛ به خدایی که دانه را شکافت، و انسان را به وجود آورد، اگر حضور حاضر، و تمام بودن حجت بر من به خاطر وجود یاور نبود، و اگر نبود عهدی که خداوند از دانشمندان گرفته که در برابر شکمبارگی هیچ ستمگر و گرسنگی هیچ مظلومی سکوت ننمایند، دهنه شتر حکومت را بر کوهانش می‏انداختم، و پایان خلافت را با پیمانه خالی اولش سیراب می‏کردم، آن وقت می‏دیدید که ارزش دنیای شما نزد من از اخلاط دماغ بز کمتر است.

در بیانی از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که فرمودند: همه شما نسبت به زیردستان خود مسئول هستید. پس والی و امیر نسبت به رعیت خود مسئولیت دارد، مرد سرپرست خانواده است و نسبت به خانواده وظیفه دارد. زن، نگهبان خانه، شوهر و فرزندان است و نسبت به آنها مسئولیت دارد و کمترین وظیفه انسان آنست که به دیگران آزار نرساند و با هم برای گره گشایی کاری را انجام دهند. بدیهی است با این نگاه نسبت به همدیگر است که جامعه بشری می‌تواند به همه مشکلات فائق آید.